Teksty Tomasza w Antologi karmelitańskiej IV

Ukazał się czwarty tom Antologii karmelitańskiej pod redakcją o. Mariana Zawady ocd, a w nim kilkadziesiąt stron Autobiografii/ Fundacji Tomasza od Jezusa. Zapraszam do lektury tego i innych tekstów Karmelu belgijskiego, w tym Ogrodu duszy Marii od Trójcy Świętej, Relacji z założenia pustelni przy klasztorze karmelitanek Bosych w Brukseli, czy tekstów Anny od św. Bartłomieja tłumaczonych we współpracy z Siostrami z Karmelu św. Józefa we Włocławku.

Narodził się syn mój z różą na twarzy

Mało wspomnień zachowało się z dzieciństwa Díaza, późniejszego Tomasza od Jezusa.

Poza tym, że uniknął stratowania przez narowistego konia, który stanął przed nim na dwóch nagach i wierzgał kopytami, jego uczeń Bernard od św. Onufrego, - piszący z Krakowa kilka miesięcy po śmierci swego mistrza - zachował dla nas drobny szczegół z pamiętnika rodzonego ojca naszego bohatera, Baltazara Yañez Dávila:

"Natus est filius meus cum rosa in facie"

Narodził się syn mój z różą na twarzy.

Ciekawym jest, że ten kolor na policzkach Tomasza utrzymał się przez całe życie, a nieznany z imienia artysta utrwalił go na portrecie Tomasza, który przechowywany jest w Brukseli.

Nowy dokument Tomasza dotyczący relikwi św. Teresy z 1617 r. z Brukseli

Podczas ostatniej  podróży do Belgii czekała na mnie miła niespodzianka. Bracia karmelici bosi z klasztoru będącego kontynuacją fundacji Tomasza od Jezusa odzyskali relikwię żebra św. Teresy od Jezusa i towarzyszący jej certyfikat wystawiony przez ówczesnego wikariusza generalnego, tj. Tomasza, 1 kwietnia 1617 roku. Publikuję tu kopię cyfrową tego dokumentu.  Jest to cenny ślad miłości, jaką Tomasz darzył Reformatorkę Karmelu i jego osobistą Mistrzynię.

Recenzja "Itinerarium pustyni": dr. hab. Wandy Bajor

Czcigodny Tomasz od Jezusa, Karmelita Bosy, Itinerarium pustyni, przekład i wstęp  Marcin Jan Janecki, Flos Carmeli, Poznań 2016.

Prezentowana książka stanowi cenne wzbogacenie źródłowej literatury w zakresie historii

duchowości chrześcijańskiej. Składa się z dwóch części: pierwsza zawiera obszerny Wstęp tłumacza (s. 5-58) a także Wprowadzenie autorstwa o. Ramona od Krzyża, pustelnika, stanowiące streszczenie i rodzaj zachęty oraz przewodnika po dziele Tomasza (59-77). Część druga to edycja przełożonego na język polski traktatu Tomasza od Jezusa zatytułowanego Instrukcja duchowa dla tych, którzy praktykują życie pustelnicze (s. 81-202).

Rozpoczynając Wstęp autor przekładu Marcin Jan Janecki przytacza zdanie Tomasza Mertona: "Bez pewnej dozy samotności, o dojrzałości nie ma ani nie może być mowy" i podejmuje problem zagubienia sensu egzystencji współczesnego człowieka, żyjącego "tożsamościami powierzchownymi, oferującymi nam pozór sensu" (s. 5). Jako jedno z lekarstw na tę utratę sensu i na odzyskiwanie pełni smakowania życia – przypomina drogę, która wiedzie przez pustynię, ale nie w całkowitej samotności, lecz razem z duchowymi przewodnikami i mistrzami, których tylko pozornie brak wokół nas. Trzeba umieć ich dostrzec w komunii osób, bo do Boga nie idziemy sami, komunia ta obejmuje wieki i miejsca – i zwana jest Kościołem. Potrzebujemy by nas ktoś poprowadził: "Wołamy o mistrzów, którzy nauczą nas sztuki zżycia się z życiem, w którym Bóg jest nieodzownym dopełnieniem człowieka: Gdy ujrzę Ciebie, wtedy w pełni stanę się człowiekiem" (s. 9, Ignacy z Antiochii, List do Rzymian). Mistrzów nie brakuje, ale nie chodzi o to by ich kopiować, oni mają nas inspirować byśmy umieli korzystać z ich mądrości tu i teraz we własnej drodze bycia-ku-Bogu. Jednym z takich mistrzów i przewodników dla współczesnego człowieka, błądzącego w mrokach dzisiejszej zachodniej cywilizacji, może stać się zapomniany, "ukryty w skarbcach Kościoła" karmelitański pustelnik-misjonarz Tomasz od Jezusa.

Do Boga przez pustynię

Do Boga przez pustynię. Itinerarium pustyni Tomasza od Jezusa[1]

Bez pewnej dozy samotności,o dojrzałości nie ma ani nie może być mowy.

(Thomas Merton)

Wprowadzenie - Z rozbicia w stronę jedności.

Doświadczaniem wielu współczesnych jest poczucie rozbicia i totalnego braku kierunku we własnej egzystencji. Szukamy naszej tożsamości i celu często zadowalając się tożsamościami powierzchownymi oferującymi nam pozór sensu i chwilowo podnoszącymi wskaźniki samoceny przed lustrem. Wielu – ulegając pozorom - nawet nie zauważa, że rzeczywistość ma bogatą, wielowymiarową strukturę, opartą na mocnym cokole jedności. Otwiera ona swoje podwoje na miarę tego, jak człowiek nadstawia ucha, by usłyszeć nową i tajemniczą muzykę, która mocą swego piękna pociągnie go do odkrycia w codzienności ogrodów pełnych życia. Ludzka egzystencja to takie właśnie pielgrzymowanie ku życiu w obfitości, które Ktoś nam kiedyś obiecał (por. J 10, 10). Zanim jednak znajdziemy na rajskim drzewie owoc, który skrywa zasadę jedności, zanim wszystkie pokłady naszego bytu zajaśnieją w nas blaskiem odzyskanej integralności, musimy przyjąć prawdę o nas samych w całej jej okrutnie bolesnej nagości: jesteśmy podzieleni, jesteśmy w stanie wojny domowej w nas samych. Doświadczał tego, już Paweł, kiedy zmęczony buntem instynktów i rozbieżnością pragnień krzyczał „Nieszczęsny ja, człowiek! Któż mnie wyzwoli…” (por Rz 7, 24). Upragniona jedność i harmonia to – zdawać by się mogło - klejnot ukryty po drugiej stronie oceanu, albo kwiat z ogrodu ziemi obiecanej, od której odgradza nas bezmiar pustyni. Nasze szczęście zależy od tego, czy zdobędziemy się na odwagę wyruszenia w drogę, bo tylko tego się od nas wymaga. Rozsądnie by było, zapytać, czy ktoś już to uczynił przed nami. Przecież wszyscy szukają tajemnicy szczęścia! Niegłupio by było zapytać o przewodnika, którego doświadczenie i nabyta przez uczęszczanie znajomość szlaku mogłaby stać się dla nas mapą do krainy pełni.

Tomasz od Jezusa (Díaz Sánchez Yañez Dávila y Herrera, 1564 -1627)

Tomasz od Jezusa jest jedną z czołowych postaci drugiej generacji karmelitów bosych. Jego wpływ na kształtowanie się fizjonomii męskiej gałęzi reformy terezjańskiej jest niezaprzeczalny, a jego dokonania i doktryna, zarówno w wymiarze kontemplacyjnym jak i działalności misyjnej reformowanego Karmelu czynią z niego postać ikoniczną, w której wybitnie jaśniej profetyczna harmonia kontemplacji i działania. Jako wybitny kontemplatyk, pustelnik, pisarz mistyczny, apostoł, teoretyk i ojciec nowożytnej misjologii, założyciel Kongregacji św. Pawła i seminariów misyjnych, Tomasz pozostaje ciągle jeszcze postacią mało znaną i niedocenioną. 

 

I.  Życie

Díaz Sánchez Dávila y Herrera przychodzi na świat w 1564 r. w andaluzyjskiej Baezie (Hiszpania) w rodzinie szlacheckiej wsławionej rekonkwistą tego miasta. Nad wyraz inteligentny, zdobywa w niewiarygodnie szybkim tempie wykształcenie humanistyczne na rodzimym uniwersytecie założonym przez św. Jana z Ávila. Po ukończeniu studiów z zakresu filozofii i teologii w 1583 r. przenosi się do Salamanki, gdzie oddaje się studium prawa kanonicznego i cywilnego. W 1586 pod wpływem lektury rękopisu Autobiografii  św. Teresy od Jezusa wstępuje do klasztoru w Salamance. Nowicjat odbyty w Valladolid pod kierunkiem Błażeja od św. Alberta finalizuje profesją zakonną złożoną na ręce Hieronima Gracjana 4 kwietnia 1587 roku. W czasie nowicjatu dał się już poznać jego talent pisarski przy okazji redakcji nowego ceremoniału liturgicznego Karmelu. Wyświęcony na kapłana w Valladolid w 1589 r. odczuwa silny zwrot ku tradycji pustelniczej pierwotnego Karmelu. Lata 1589-1591 spędza w klasztorze w Sewilli, gdzie wypełnia obowiązki wykładowcy teologii. Tam też kontynuuje studia nad duchowością pierwotnego karmelu. Owocem tego studium jest memoriał nt. założenia w łanie reformy terezjańskiej klasztorów o charakterze pustelniczym, gdzie każdy z zakonników miałby możliwość, przynajmniej czasowego zanurzenia się w życie czysto kontemplacyjne. Gdy przedstawia projekt Mikołajowi Dorii, na ów czas, wikariuszowi generalnemu Reformy. Ten ostatni odrzuca propozycję młodego teologa. Upłyną dwa lata, gdy powtórna próba wprowadzenia pustelni zakończy się sukcesem. Tomasz, jako wicerektor kolegium św. Cyryla w Alcalá de Henares, przy wsparciu Jana od Jezusa i Maryi (Arravalles) zdoła przekonać, pierwszego generała reformowanego Karmelu o zasadności i owocności wprowadzenia eremów w strukturę każdej prowincji zakonnej. Pierwsza pustelnia zostaje założona 16.08.1592 r. w Bolarque, nad brzegiem Tagu. Tomasz będzie legislatorem i architektem tego typu konwentów. Jemu samemu jednak nie dane było cieszyć się upragnioną samotnością kontemplacji w tym czasie. W 1594 zostaje mianowany fundatorem i przeorem klasztoru w Saragossie. Pracuje tam do 1597 r. kiedy to, zostaje wybrany w wieku 33 lat prowincjałem Starej Kastylii, pełniąc ten urząd do 1600r. W tym okresie publikuje w Salamance swoje pierwsze traktaty: Libro de la antigüedad, y sanctos de la orden i  Commentaria in regulam primitivam fratrum Beatae Mariae. 5 czerwca 1599 dokonuje fundacji eremu w Las Batuecas (Salamanka), gdzie doprowadza do perfekcji swoją ideę pustelni. Wybrany generałem kongregacji hiszpańskiej w 1600 nie przyjmuje urzędu. Mianuje się go wtedy definitorem generalnym z możliwością pobytu w Las Batuecas. Przez 7 kolejnych lat Tomasz będzie sukcesywnie wikariuszem, a później pierwszym przeorem tej wspólnoty pustelniczej. Nada jej oryginalny kształt architektoniczny, jak i, co ważniejsze, ukształtuje jej fizjonomię duchową. W tej świętej samotności skomponuje także większość ze swoich traktatów ascetyczno-mistycznych, które następnie wyda w różnych językach na terenie całej Europy. W Batuecas też przygotowuje nad pierwszym wydaniem dzieł Jana od Krzyża, jak również pracuje, jako pierwszy postulator, nad procesem beatyfikacyjnym Teresy od Jezusa. Tam opracowuje drugą w historii biografię świętej Matki opublikowaną pod imieniem Diego de Yepes w 1607 w Saragossie, w której daje się już zauważyć poszerzenie horyzontów w rozumieniu charyzmatu karmelitańsko-terezjańskiego. Proces ten osiągnie swoją kulminację na wiosnę 1607 r., kiedy Tomasz przeżyje radykalny zwrot (mudanza tan grande) w kwestii powołania misyjnego karmelitów bosych i przystanie na zaproszenie Piotra od Matki Bożej karmelitów kongregacji włoskiej, by oddać się działalności apostolskiej, co do której wcześniej wysuwał zastrzeżenia natury charyzmatycznej. Złoży wtedy nawet specjalny ślub, w którym odda się zupełnie dziełu ewangelizacji. W 1607 r. zostaje powtórnie mianowany przeorem w Saragossie, ale nie objąwszy urzędu udaje się na polecenia papieża Pawła V do Rzymu, ratując się ucieczką, przed wysłannikami generała hiszpańskiego, przeciwnego misjom. Przybywa do wiecznego miasta w pierwszych dniach 1608 r. Przez pierwsze miesiące pracuje u boku Piotra od Matki Bożej, komisarza generalnego ds. misji z ramienia Pawła V. Razem z Piotrem opracowuje koncepcję trzeciej kongregacji karmelitów bosych, która miałaby oddać się zupełnie ewangelizacji pogan i heretyków, opierając się na życiu głębokiej kontemplacji. Idea ta rozwija się w trzech kolejnych breves papieskich skierowanych do Tomasza, które następują po sobie w zaskakującym tempie, prawie dzień po dniu. Poczynając od ustanowienia Tomasza odpowiedzialnym za misję w Kongo i królestwach Afryki oraz dając mu prawo do założenia seminarium misyjnego na specjalnych przywilejach w Lizbonie w breve Totius orbis terrarum z dnia 19 lipca 1608[1] poprzez ustanowienia go komisarzem ekspedycji misyjnej w Kongo, składającej się tylko z karmelitów bosych obydwu kongregacji w breve Cum ex pastoralis oficii[2] z 21 lipca 1608 aż do osiągnięcia kształtu pierwszego w historii misyjnego instytutu życia konsekrowanego w Onus pastoralis officii z dnia 22. 07. 1608 r.[3]. Niestety śmierć Piotra od Matki Bożej 28.08.1608 powoduje znaczne komplikacje, w wyniku których nowy instytut zostanie unicestwiony na skutek opozycji dwóch pozostałych kongregacji karmelitańskich. Kompromisowe rozwiązanie zaproponowane przez Pawła V zaowocuje podtrzymaniem ideału misyjnego w kongregacji włoskiej w postaci fundacji seminariów misyjnych. Tomasz mianowany przełożonym tych instytucji zostaje inkorporowany 1 listopada 1608 do kongregacji włoskiej. W tym czasie przeciwności redaguje dwa traktaty misjologiczne: Stimulus Missionum sive de propaganda a religiosis(Rzym 1610) i De Procuranda salute omnium gentium (Antwerpia 1613), które staną się podręcznikami nowożytnej misjologii. W dziełach tych zarysowuje projekt centralnego organu, który koordynowałby działalność misyjną na poziomie całego Kościoła. Bazując się na tej koncepcji Grzegorz XVI powoła do życia w 1622r. Kongregację Rozkrzewiania Wiary. W 1610r. Tomasz, wysłany przez Pawła V na prośbę króla francuskiego Henryka IV i arcyksiążąt flandryjskich Alberta i Izabeli z misją fundacyjną do Francji i Belgii, będzie mógł wreszcie spełnić swój ślub misyjny. Na ziemiach francuskich i belgijskich dokona ponad dwudziestu fundacji, tak braci jak i mniszek. Wśród nich na szczególną wzmiankę zasługuje erem św. Józefa w Marlagne(1619) i Seminarium Misyjnego w Lowanium (1620). Jego działalność założycielska sięgnie aż do Niemiec, gdzie w 1613r. założy klasztor w Kolonii. Wcześniej, bo w maju 1612r. wysyła karmelitanki bose do Polski, które dadzą początek fundacji krakowskiej. W Belgii publikuje kilkanaście traktatów z zakresu teologii życia duchowego i mistologii. Tereny flandryjskie staną się dla Tomasze miejscem ponownego spotkania z towarzyszami św. Teresy od Jezusa: Anną od Jezusa, bł. Anną od Św. Bartłomiej i Hieronimem Gracjanem. W relacji z nimi Tomasz staje się ważnym ogniwem w procesie przekazania depozytu charyzmatycznego świętej Matki Teresy. Wycieńczony niestrudzoną działalnością fundacyjną, aktywnością pisarską i duszpasterską, wraca do Rzymu w 1623 r. wybrany jako definitor generalny kongregacji włoskiej. Ostatnie cztery lata swojego życia – czas gruntownej syntezy duchowej – spędzi w klasztorze Santa Maria della Scala na rzymskim Zatybrzu. Tam też pracuje nad wykończeniem swoich traktatów duchowych. Znamienny jest cytat z jednego z jego listów:  

„W studiowaniu znajduję trochę przyjemności i smaku, ponieważ studiując modlę się, a modląc się uczę się i studiuję, i to jest to, co mnie podtrzymuje i czym żyję w poczuciu jakiejś satysfakcji, aż skończy się to wygnanie i będziemy pili ze źródła wody żywej”[4].

 Umiera w opinii świętości 24 maja 1627 roku, a jego ciało spoczywa w krypcie kościoła della Scala, u boku Piotra od Matki Bożej. W 1636 r. eremici z założonej przez niego pustelni w Marlagne wystawili mu statuę z inskrypcją dobrze streszczającą całość jego życia:

D.O.M.

 „V.P.F. Thomas a Jesu, Hispanus Biacensis 
primus hujus Provinciae Provincialis & Fundator, 
Huius & alterius in Hispania Eremorum Author: 
Primitivae Carmeli disciplinae propagator, 
quis, & quantus S. Theologiae, tam Scholasicae 
quam Mysticae, et I.V. iuris doctor fuerit, scripta probant. 
Obiit Romae, Definitor Generalis, 
24 maij 1627”[5].

II.  Pisma 

«Gdy jego obowiązki pozostawiały mu choćby wolną chwilę, o. Tomasz od Jezusa oddawał się kontemplacji i lekturze. Uczył się boskiej mądrości w modlitwie i dzielił się nią następnie z bliźnimi w bardzo uczonych księgach»[6].  Produkcja literacka o. Tomasza może zadziwiać zważywszy na ilość czasu, jaką posiadał i obowiązki, które pełnił.  Korpus dzieł o. Tomasza, napisanych w języku hiszpańskim i łacińskim, włoskim i francuskim, wprowadza w zawrót głowy, zarówno za sprawą ilości woluminów, jak i różnorodności omawianych kwestii. 

                W 1632 r. papież Urban VIII prosi o listę dzieł o. Tomasz i nakłada na kapitułę generalną Kongregacji włoskiej obowiązek zebrania i wydania drukiem wszystkich dzieł czcigodnego karmelity. Zadanie to zostanie powierzone o. Pawłowi od Wszystkich Świętych, prowincjałowi niemieckiemu. Opera Omnia zostały opublikowane w 1684 r. w Kolonii w dwóch tomach, choć pierwotnie zakładano wydać trzy tomy. Trzeci wolumin z nieznanych nam przyczyn nigdy nie ujrzał światła dziennego. Oba tomy zawierają po sześć dzieł, podczas gdy pozostałe traktaty miały zostać zawarte w tomie trzecim. Fakt ten może tłumaczyć wielość dzieł o. Tomasza pozostających w manuskryptach, które wciąż czekają na wydawcę.

1.                  Dzieła opublikowane 

 

a.      Dzieła historyczno –prawnicze:

1590 Ordinario y Ceremonial de los Religiosos primitivos Descalços 
1599 Libro de la antigüedad, y sanctos de la orden

1599 Commentaria in regulam primitivam fratrum Beatae Mariae

1604 De eremi constitutionibus., Konstytucje Karmelitów Bosych Kongregacji Hiszpańskiej, Madrid 1604.

1610 Casus sobre la liberdtad de los confesores entre nuestras monjas

1617 Commentaria in cap. Non dicatis XII. Q. I, C. Monachi, etc.

1625 De regularium visitatione liber.

1684 Epistola de regimine praelatorum (Opera Omnia, I, ss. 749-751).
1684 Quaestio: utrum rex vel princeps aliquis catholicus possit permittere libertatem conscientiae in suo regno? (Opera Omnia, I, ss. 751-753).

b.      Dzieła ascetyczno- mistyczne:

1610 Suma y compendio de los grados de oración, por donde sube un alma a la   perfeción de la contemplación, sacado de todos los libros, y escritos

1613 Práctica de la viva fe, de que el justo vive y se sustenta

1620 Reglas para examinar y discernir el interior aprovechamiento

1623 Relatio fide digna de sanctitate vitae ac miraculis Joannis Rusbrochii.

1623 Divinae orationis sive a Deo infusae methodus, natura et gradus

1623 Orationis mentalis via brevis et plana

1626 Instructio spiritualis eorum, qui vitam profitentur eremiticam

1629 Instrucción espiritual para los que professan la vida eremitica

1650 Scala Salutis

1675 Traité de la contemplation divine

1684 Commentaria in quaestiones 171, 172, 173- 174, 175 Secunda Secundae Divi Thomae Aquinatis;

1685 Trattato della presenza di Dio
1701 El modo que han de guardar los que se retiran a la soledad por algun breve tiempo [...]

1886 La meilleure part, ou la vie contemplative

1891 Della contemplazione acquisita 
1922 De contemplatione acquisita (Opus ineditum)

1959 De variis erroribus spiritualium tam hujus quam pristini aevi et de vera theologia mistica

1959 Censura in libellum vulgo Theologia Germanica

c.       Dzieła misjologiczne

1610 Stimulus Missionum sive de propaganda a religiosis

1613 De Procuranda salute omnium gentium,

1684 Catechismus generalis pro omnium sectarum catechumenis utilissimus 

2.                  Dzieła nieopublikowane:

 

a.      O potwierdzonym autorstwie

 Apologia en defensa de la verdad y pureza de la doctrina de los libros de la bienaventurada madre Teresa de Jesus. Por un hijo y siervo suyo (AGOCD, Rzym., Plut 387, c).

Censura Theologiae Germanicae (AGOCD, Rzym, Plut 334 i).

Fundaciones de la fundación del Convento de Bruxellas Paris, Lovayna, Colonia esenta por el pe. fr. Thomas de Jhs q. mandado por la obediencia y aiudado de la grŕ. del Sr. fue fundador de ellos, y por mandado de sus superiores escribio las dichas fundaciones.

Repertorium PN. Thomae a Jesu in ordine ad libros de contemplatione et oratione (AGOCD, Rzym, Plut 334, a).

De virtutibus, libris et vita S. Matris Teresiae (Arch. Gen. Ord. C.D., Plut. 385, e).

Suma de las cosas que estan probadas en los procesos de la canonización de S. Teresa (AGOCD, Rzym, Plut. 387, a).

Scholios sobre los libros de ma. s. Madre (AGOCD, Rzym, Plut. 387, d).

Examen de espiritus (AGOCD, Rzym, Plut. 333, d).

De los tres estados de perfeccion en comun (AGOCD, Rzym, Plut. 333, d).

Beatus Joannes Ruusbrochius (AGOCD, Rzym, Plut. 333, e)

Primera parte del Camino espiritual de oración y contemplación (BNE, Madrid, mss/6533).

Vida de la V. Catalina Cardona (BNE, Madrid, mss/3537, ff. 326-337).

Tratado de oración y contemplación (BNE, Madrid, mss/12398, f.  32-172).

Tratado de la mistica Teologia (BNE, Madrid, mss/12658, ff. 11-26).

Tratado de la presencia de Dios (BNE, Madrid, mss/12658, ff. 168- 173).

Tratado de la oración y contemplación dirigido a los Padres Eremitaños del yermo de S. José del monte de la Orden del Carmen de los Descalzos (BNE, Madrid, mss/6873, ff. 4-126).

Censuras del libro «De la Antigiiedad y Santos del Carmelo» (Archivo Histórico Nacional de Madrid, Inquisición-Censuras, n. 787)

Del modo de caminar por la mistica Theologia (Archiwum Karmelitów Bosych, Segovia.  mss/ F-I-27, ff. 197-221).

Suma de la via unitiva (Archivum Karmelitanek Bosych w Pampelunie, mss/9,  ff. 284-297).

Tratado de oración: Siguese un modo breve de tener oración. (Archiwum Karmelitów Bosych, Segovia.  mss/ F-I-27).

Del modo de caminar por la Mistica Theologia y exercicio de las virtudes o la union con Dios (25 ff.). (Archiwum Karmelitów Bosych, Segovia.  mss/ F-I-27).

b.      O niepotwierdzonym jeszcze autorstwie:

De varios nombres grados y effectos de la oración sobrenatural (BNE, Madrid, mss/6873, ff. 1-4).

Mistica Teologia que escribió S. Buenaventura y de los caminos de llegamos a Dios por el entendimisento y el afecto (BNE, Madrid, mss/6873, ff. 128-150).

Modo breve para saber tener oración (BNE, Madrid, mss/6873, ff. 152-179).

Tratado de oración y contemplación (BNE, Madrid, mss/8273, ff. 81- 151). 

III.  Doktryna

 

1.     Życie pustelnicze

Zasługą Tomasza w łonie Karmelu reformowanego jest wprowadzenie instytucji, która umożliwiał braciom zanurzenie się w pierwotnym ideale Karmelu- życiu czystej kontemplacji na wzór pierwszych pustelników z Góry Karmel. Argument ku temu przedsięwzięciu znajduje Tomasz w czasie studium reguł różnych rodzin zakonnych przy okazji komponowania Ceremonial y Ordinario OCD. Dochodzi wtedy do konkluzji, że formula vitae Karmelu jest jedyną zatwierdzoną przez Kościół regułą pustelniczą, a to, co ją specyfikuje w obliczu innych tekstów monastycznych to jej wybitny akcent eremicki łączący w oryginalny sposób elementy tradycji anachoreckiej i cenobickiej. Krótko po swojej profesji zakonnej Tomasz odczuwa silne pragnienie życia pustelniczego. Przygotowuje teren przez gruntowne studium tradycji pierwotnego Karmelu i formułuje swoje myśli w memoriale skierowanym do Mikołaja Dorii. Gdy ten po pierwotnej dezaprobacie w końcu przyjmuje projekt, czyni Tomasza prawodawcą tego stylu życia wewnątrz mendykanckiej struktury Karmelu. Wspomniany memoriał posłuży za bazę Instrukcji duchowej dla tych, którzy praktykują życie pustelnicze (Lovanium, 1626), w której sprecyzuje Tomasz cele i środki praktyki pustelniczej. Dysponujemy przy tym dwoma innymi tekstami autograficznymi Tomasza, które naświetlają nam charakterystykę życia eremicko-karmelitańskiego: Fundacje (AGOCD, Rzym, Plut. 334, b) i Del principio y origen que tuvo el Instituto S^to de la vida eremítica de nrâ Religión (Mss. 83/H/3 – AS Burgos).  Instrukcja duchowa wylicza trzy cele życia eremickiego: 1) unikanie okazji do grzechu i odsunięcie przeszkód w kontemplacji, 2) czynienie pokuty i opłakiwanie grzechów, 3) kontemplacja Boga przez zjednoczenie się z Nim ścisłymi więzami miłości. Głównym cele jest odnowienie obrazu Trójcy Świętej w człowieku, co realizuje zjednoczenie z Bogiem i ku temu są zorientowane dwa cele pośrednie. Jeśli dobrze się przyjrzymy, jest to aplikacja teorii trzech klasycznych dróg życia duchowego w kontekście pustelniczym. Schematem dydaktycznym dla Tomasza jest obraz zaczerpnięty z Księgi Wyjścia traktujący o trzech dniach drogi na pustynię, którą Bóg nakazał odbyć ludowi wybranemu. Trzy dni-etapy wędrówki przez pustynię to droga oczyszczenia, oświecenia i zjednoczenia, którą na przestrzeni roku ma odbyć mieszkaniec karmelitańskiego eremu.

Pustelnia jest przede wszystkim ognistym piecem (Del principio y origen), w którym eremita odnawia w sobie podobieństwo Boże. Jest ona szkołą Ducha Świętego (Instrukcja duchowa), który przez oczyszczenie i oświecenie dokonuje zjednoczenia z Trójcą i dysponuje człowieka do wejścia w misję odkupieńczą Syna czyniąc z jego egzystencji źródło tajemniczej płodności dla całego Ciała Mistycznego Chrystusa. Należy mocno podkreślić ściśle ten eklezjalny charakter pustelni karmelitańskiej, w której wszystkie modlitwy i pokuty, jak również intencje Eucharystii były ofiarowane w celu wzrostu Kościoła i za jego pasterzy (Constitutiones OCD 1604).

Erem jest niczym kręgosłup każdej prowincji i jest miejscem odnowy, która w większości przypadków przybiera formę rocznego pobytu w samotności pustelniczej i wzmożonych ćwiczeniach życia duchowego, by później powrócić do klasztorów o normalnym rygorze i podtrzymać w nich pierwotnego ducha karmelu i chronić w ten sposób zakonników przeciw przerostom aktywizmu (Maria-Eugeniusz, Chcę widzieć Boga, s. 400). Wśród 24 kapłanów i 6 braci konwersów 4/5 otrzymywało status pustelników wieczystych z możliwością spędzenia całego swojego życia zakonnego w pustelni.  

Kontemplacyjna samotność gwarantująca klimat milczenia i skupienie jest wg Tomasza najlepszym środowiskiem do rozwoju życia modlitwy. On sam doświadczył tego podczas siedmiu lat przeżytych w dolinie Batuecas i tam skomponuje swoje główne traktaty naświetlające naturę i itinerarium modlitwy chrześcijańskiej. 

2.     Modlitwa kontemplacyjna

 

Niewątpliwie zdecydowana większość produkcji literackiej Tomasza dotyczy specyfiki modlitwy chrześcijańskiej. Dedykuje temu tematowi około dziesięciu traktatów drukowanych i kilkanaście dzieł pozostałych w manuskrypcie. Przedstawia w nich proces rozwoju życia duchowego chrześcijanina od pierwszych kroków nawrócenia i otrzymania żywej wiary, aż po najwyższe stopnie kontemplacji dostępnej człowiekowi w warunkach egzystencji czasowo-przestrzennej.  Pierwotnym pomysłem Tomasza było skomponowanie summy prezentującej rozwój całego życia modlitwy. Świadectwem tego jest Primera parte del Camino espiritual de oración y contemplación (BNE, Madrid, mss/6533). Druga część tego traktatu, albo nigdy nie ujrzała światła dziennego pozostając niezrealizowanym projektem autora, albo ciągle pozostaje jeszcze nieodnaleziona. Niemniej jednak znajdzie ona wyraz w traktatach poświęconych kontemplacji i opublikowanych przez Tomasza na przestrzeni jego działalności w Belgii. 

Schematem zaadaptowanym do celu pedagogii modlitewnej jest podział oparty na trzech klasycznych drogach: via purgativa, via illuminativa i via unitiva.

Modlitwa zdefiniowana jako przyjacielska rozmowa lub wzniesienie duszy czy też prośba o to co konieczne jest dla Tomasz drogą poszukiwania Boga, królewską drogą cnoty i umartwienia, która prowadzi do doskonałości życia chrześcijańskiego (Primera parte, f. 3 r.). Bazując na nauce mistrzów Karmelu Reformowanego i na doktrynie mistrzów średniowiecza, szczególnie Ryszarda ze św. Wiktora, wprowadza podział kontemplacji na nabytą i wlaną, definiując ich naturę, stopnie i przeszkody. Ta systematyzacja jest najbardziej oryginalnym wkładem Tomasza w dziedzinie teologii życia duchowego, który w pierwszych dziesięcioleciach XX w. stanie się przedmiotem szeroko zakrojonej kontrowersji znanej pod technicznym terminem quaestio mystica. Tomasz uzasadnia swoje rozróżnienie w oparciu o przewagę pierwiastka ludzkiego w kontemplacji nabytej i przemożną oraz niczym nieskrępowaną inicjatywę Boga (ilapsus Dei) w kontemplacji wlanej. O pierwszym rodzaju kontemplacji, która jest skutkiem współpracy człowieka z łaską Ducha świętego przy zastosowaniu środków dostępnych każdemu chrześcijaninowi traktują dzieła: Via brevis i De contemplatione adquirida. Kontemplacja pasywna, wolny dar Boga, jest przedmiotem De contemplatione divina i Divinae orationis. W ten sposób Tomaszowi udaje się ocalić własną tezę o powszechnym powołaniu do kontemplacji nie ograniczając niczym suwerenności i wolności Boga w udzieleniu człowiekowi wyższych darów duchowych, które zdaniem Tomasza nie są konieczne do zbawienia. Sama jednak modlitwa i to w stopniu teologalnej relacji z Bogiem jest naturalnym i logicznym skutkiem łaski chrzcielnej i jako taka jest konieczna dla osiągnięcia zbawienia.  Rozróżnienie między kontemplacją nabytą a wlaną znajduje zastosowanie na każdym etapie życia duchowego. Pierwsza jest dyspozycją do otwarcia się na drugą i jest niekwestionowalnie wywnioskowana z sanjuanistyczne doktryny nocy aktywno-pasywnej. Także u Doktora Mistycznego znajdzie Tomasz pomoc w określeniu znaków przejścia z etapu dyskursywnego do pasywnego trwania w Bogu. Tomasz określa i przypisuje do każdego etapu szereg ćwiczeń, z których jako najbardziej oryginalne i typowe dla niego możemy określić tzw. modlitwę aspiratywną, która polega na zbliżeniu się do Boga przez zastosowanie aktów anagogicznych o niezwykłym ładunku afektywnym.  

3.     Misjologia

 

To właśnie modlitwa sprawiła, że serce Tomasza zanurzone w samotności poczuło palpitacje serca Kościoła. Doktryna dotycząca życia modlitwy i nauczanie odnośnie apostolatu są w przypadku Tomasza połączone w sposób witany i historyczny, gdy z samotności eremu w Las Batuecas zostaje wezwany do Rzymu, by zatroszczyć się o salus animarum i salus infidelium.

Gdy w 1608 r. przybywa do Rzymu zauważa potrzebę centralnej organizacji, która pod czujnym okiem papieża poświęciłaby się koordynacji działalności misyjnej w wymiarze uniwersalnym. Najpierw próbuje uskutecznić swoją idę na gruncie zakonu karmelitańskiego, czego owocem była Kongregacja św. Pawła poświęcona całkowicie ewangelizacji pogan, która stała się pierwszym w historii instytutem misyjnym w Kościele. Gdy jednak zamiar ten zostaje udaremniony, Tomasz podejmuje refleksję misjologiczną, która znajdzie swój wymiar w dwóch dziełach będących fundamentem nowożytnej misjologii katolickiej: Stimulus missionum i De propaganda salute omnium gentium. Pierwsze z nich jest manifestem przekonania co do zgodności działalności misyjnej z charyzmatem karmelitańskim, drugie – którego pierwsze dwa rozdziały będą prawie dokładnym powtórzeniem pierwszego – to prawdziwa summa misjologiczna, która zawiera w sobie całą wykładnię teoretyczno-teologiczną uzasadniającą działalność misyjną oraz jest praktycznym poradnikiem, który będzie służył przez ponad dwa wieki misjonarzom katolickim. Stanie się on głównym narzędziem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary (1622),  której założenie postuluje Tomasz w III księdze De propaganda. Mówi on o uformowaniu w Rzymie małej grupy wybitnych osób, która gromadziłaby się w określonych dniach, aby wspólnie radzić nad bieżącymi kwestiami misyjnymi i by wybrać najbardziej odpowiednie środki w celu głoszenia Ewangelii. Sprawy bieżące w codziennym funkcjonowaniu Kongregacji będą powierzone 5 sekretarzom  - w miarę możliwości dawnym misjonarzom – którzy znają języki i zwyczaje terenów, którymi mają się zajmować. Każdy z nich wyspecjalizuje się w poddanym mu obszarze, wg następującego podziału: Pierwszy – będzie pełnił funkcję Sekretarza Generalnego, bez wyodrębnionego obszaru; Drugi – Anglia, Szkocja, Irlandia, Francja, Niemcy, Dania, Szwecja;Trzeci – Dalamacja, Bośnia, Grecja ze wszystkimi wyspami i Tracja;Czwarty – Cypr, Azja Mniejsza, Syria, Palestyna, Egipt, Algieria, Polska, Litwa, Rosja, Węgry i     Transylwani; Piąty – Indie Wschodnie, Chiny, Japonia i Indie Zachodnie, Brazylia, Meksyk. 

Tomasz myśli, że skoro Rzym pełny jest zdolnych ludzi pochodzących z różnych narodów, którzy zajmują się rzeczami mało użytecznymi,  to nie będzie problemem znaleźć wśród nich 12 osób, które zechciałyby oddać się zadaniu tak wzniosłemu jak misje. 
W swojej refleksji misjologicznej okazuje się bardzo nowoczesny, gdyż zachęca do oddania się posłudze ewangelizacji nie tylko biskupów, kapłanów i zakonników, ale także wiernych świeckich. By przygotować ich do ewangelizacji zakrojonej na skalę całościową postuluje on zorganizowanie tzw. seminariów misyjnych, w których kandydaci na misjonarzy będą poznawać kulturę, język, zwyczaje danego ludu, a ponadto przygotowuje on dla nich przewodnik po błędach doktrynalnych, z którymi spotkają się wśród danej grupy: pogan, żydów, mahometan, chrześcijan wschodnich, protestantów itp. Seminarium misyjne będzie przede wszystkim kontemplacyjną szkołą uległości względem Ducha Świętego. Tomasz szczegółowo omawia formację duchowo-ascetyczną misjonarzy (księga IV) domagając się całkowitej koherencji między głoszoną doktryną, a osobistą jej aplikacją najpierw we własnym życiu, zanim skieruje się jej orędzie ku poganom. Formacja będzie odbywać się w atmosferze kontemplacyjnej przenikniętej silnym duchem ascezy obejmując jednocześnie inteligencję i wolę. Misjonarzowi – jako narzędziu Boga – potrzeba nabyć wielkiej giętkości i elastyczności względem natchnień łaski: im bardziej jest zjednoczony z Bogiem, tym bardziej jest predysponowany do ewangelizacji. Nauki humanistyczne i zręczność nie powinny być pogardzane w dziele misyjnym, choć ostatecznie to człowiek cnotliwy najlepiej wypełnia plany Opatrzności. Dzieło misyjne, nie tracąc nic ze swego nadprzyrodzonego charakteru, domaga się zaangażowania wszystkich uzdolnień ludzkich i głębokiej oraz żmudnej  formacji duchowej i naukowej, która pozwoli misjonarzowi poznać język, obyczaje, rytuały i błędy ludów, do których będzie się zwracał z orędziem ewangelicznym.

                Kiedy już znajdzie się na miejscu docelowym swojej misji misjonarz musi się dostosować do miejsca i okoliczności, osób, narodów etc. Powinien dołożyć starań aby na początku wyrugować to, co jest jawnie złe wśród ewangelizowanych ludów, ale będzie faworyzował to, co może sprzyjać otwarciu na Ewangelię. Unaoczni on poganom, że ewangelia nie sprzeciwia się rozumowi, zaś żydom, że jest wypełnieniem proroctw ST. Wszystkim powie o dogmatach, które w sposób specjalny objawione przez Boga, przekraczają możliwości poznawcze rozumu ludzkiego, a będąc prawdami wiary są potwierdzane częstokroć cudami. Czasem, choć z wielką rozwagą można się uciec do dysputy publicznej z niewierzącymi,  jednak to nieskazitelność i integralność życia misjonarza musi być argumentem, nie możliwym do obalania przez subtelność refleksji. Nie warto głosić poganom ewangelii, jeśli sam misjonarz nie żyje w pełni jej prawdami – stąd waga ascezy. Tomasz wychwala doniosłość i pierwszeństwo strony duchowej w wysłanniku Chrystusa: zakony kontemplacyjne mają tu szczególne pole do działania, gdyż tylko ludzie modlitwy mogą byś prawdziwymi misjonarzami: misja nie przeszkadza kontemplacji; M. musi posiadać ponadprzeciętną miłość bliźniego, której nie można nabyć nie prowadząc głębokiego życia duchowego: ten, kto uczy innych modlitwy sam musi od niej zacząć, podobnie z rachunkiem sumienia i praktyka umartwienia. Kontakt z niewiernymi musi być rozważny, a rozmowy z nimi szczere i pełne szacunku. Apostoł Chrystusa nie przychodzi w pierwszym rzędzie, aby przynieść zdobycze cywilizacji, lecz przede wszystkim Objawienie Boże. "Jest świadectwem wielkiej roztropności w apostolacie misyjnym fakt dostosowania się do natury i zdolności tych, których pragniemy doprowadzić do nawrócenia”, dlatego trzeba zadać sobie trud, aby zrozumieć człowieka, którego mamy przed sobą i rozbudzić dary natury w ludach, które oczkują na ewangelię. Czystość jest blaskiem misjonarza żyjącego wśród ludów o dość luźnych zasadach etyki seksualnej. Tomasz powtarza za Akostą środki sprzyjające zachowaniu czystości i dodaje kilka swoich. M. musi być oderwany od dóbr doczesnych, bo troska o nie szkodzi nauce i niszczy gorliwość niesienia zbawienia. Zachęca się go do ćwiczenia w gorliwej pracy, cieszenia się tym, co posiada i wielkoduszności.

Przeciwko Tomaszowi wysuwa się czasami zarzut, że był tylko teoretykiem ewangelizacji, a nigdy nie udał się do krajów misyjnych. Tomasz wykorzystał jednak relacje z pierwszej ręki – Cartapacio Piotra od MB – oraz zapoznał się z całą dotychczasową literaturą misyjną, tak drukowaną, jak rękopiśmienną. Jego pobyt w Rzymie pomógł mu jeszcze bardziej wczuć się w misyjne potrzeby Kościoła. Wreszcie podczas swojego posłania z misją do Francji, Belgii i Niemiec zrealizował dużą część postulatów zawartych w  swoich traktatach misjologicznych, czego szczególnym przykładem jest ufundowane w 1622 w Lovanium Seminarium Misyjne będące kuźnią misjonarzy dla całej północnej Europy i wielu krajów nieeuropejskich. Za jego życia (1622) Grzegorz XV założył w Rzymie Kongregację Rozkrzewiania Wiary, która była ucieleśnieniem jego postulatów opublikowanych dziewięć lat wcześniej. W 1632 r. ta sam Kongregacja poprosiła o dodruk De propaganda, zamawiając dziesiątki jego egzemplarzy i rozsyłając je misjonarzom głoszącym Ewangelię po całym globie ziemskim. Rola Tomasza w kształtowaniu się nowożytnej refleksji misjologicznej trudno przecenić, dlatego często jest mu przyznawany tytuł ojca misjoligii.    
 

     

IV.  Bibliografia

Venerabilis Patris Thomae à Jesu ... Opera omnia, Coloniae Agrippinae, apud Ioannem Wilhelmvm Friessem juniorem, 1684:

Bernardus a S. Onuphrio, De vita, gestis et virtutibus R. P. Thomae a Jesu. List wysłany z Karakowa 29 marca 1628 (AGOCD Plut 326, f).

Cruz Cruz, Juan, Neoplatonismo y mística: la contemplación en la obra de Tomás de Jesús (s. XVI), Eunsa, Pamplona, 2013.

Francisco de Santa María, José de Santa Teresa Reforma t.I, s. 781-782; t. II, s. 355, 616-619; t.III, , s. 33-34, 35-36, 59, 215-216, 219, 221, 226, 229, 230, 231; t.4, s. 675-707, 918;

TOMMASO DI GESÙ (Pammoli), Il P. Tommaso di Gesù e la sua attività missionaria all'inizio del secolo XVII (Roma 1936);

JOSÉ DE JESÚS. CRUCIFICADO,El P. Tomás de Jesús escritor místico, in EphCarm 3 (1949) 305-349; 4 (1950) s.149-206;

SIMEON DE LA S. FAMILIA, Un nuevo códice... de San Juan de la Cruz usado y anotado por el P.Tomás de Jesús, en EphCarm 4 (1950) s. 95-148;

IDEM, La obra fundamental del P. Tomás de Jesús inédita y desconocida, en EphCarm 4 (1950) s. 431-518;

IDEM, Tomás de Jesús y San Juan de la Cruz, in EphCarm 5 (1951) s. 91-159;

IDEM, Contenido doctrinal de la "Primera parte del Camino espiritual de oración y contemplación", obra inédita y fundamental del P. Tomás de Jesús, in MontCarm 60 (1952) s. 3-36, s. 145-172, s. 233-252;

IDEM, Gloria y ocaso de un apócrifo sanjuanista, en MontCarm 69 (1961) s. 185-208, s.419-440;

IDEM, El fundador del Carmen Descalzo de Colonia P. Tomás de Jesús, Jahrbuch des Kölnischen Geschichtsvereins 36-37 (1962) s. 131-156;

MATÍAS DEL N. JESÚS, ¿Quién es el autor de la Vida de Santa Teresa a nombre de Yepes?, in MontCarm 64 (1956), s.244-255;

MATÍAS DEL N. JESÚS, Tomás de Jesús (Dávila), verdadero biógrafo teresiano, en ABCT (1999) 36, ,s. 591-606;

Etienne de S.Te Marie OCD,  Thomas de Jésus (1564-1627). Spiritualité Carmélitaine 4, , Bruxelles 1939.

ANÓNIMO, Fr. Tomás de Jesús, C.D., ecumenista del siglo XVI, en Re-Unión. (Madrid) 4 (1956), s. 147-178;

ALVAREZ Tomás, El ideal religioso de Santa Teresa de Jesús y el drama de su segundo biógrafo, in MontCarm 86 (1978), s. 203-238;

ANTOLÍN Fortunato, El P. Tomás de Jesús y el desierto de San José de Batuecas, en Estudios Josefinos 18 (1964) , s.  883-892;

IDEM, Tomás de Jesús y Juan de Jesús María: tema misional, en MontCarm 96 (1988) , s.  387-398;

IDEM, Un breve misional desconocido dirigido a Tomás de Jesús, in Teresianum 47 (1996) , s.  287-302;  

MOLINA PRIETO A., Dimensión apostólico-misionera del carmelita baezano, Venerable Padre Tomás de Jesús, Jaén 1978;

EGIDO Teofanes,  Tomás de Jesús Sánchez Dávila, en MontCarm 110 (2002), s. 75-99;

Silverio de Santa Teresa, HCD VII, 319-333; 8, 569-604; JerónimoSJ 133; DHEE 4, s. 2574-2575;

Díez, Miguel Ángel, Thomas de Jésus, DSp 15, col. 833-844,

Florencio del Niño Jesús, La Orden de Santa Teresa, la fundación de la Propaganda Fide y las misiones carmelitanas, Madrid 1923.

ZAMBRUNO E., La dottrina mistica di Tomás de Jesús, Annali di Scienze Religiose, Dipartimento di Scienze Religiose Università Cattolica del Sacro Cuore 11 (2006), pp. 169-180.

ZAMBRUNO E., Filosofia e teologia in Tomás de Jesús, Genova 2002.

ZAMBRUNO E., Tra filosofia e mistica Tomás de Jesús, Roma 2010.
http://www.leynatural.es/2012/05/21/tomas-de-jesus-semblanza-biografica/

---

[1] Paweł V, Totius orbis terrarum z dnia 19 lipca 1608 r., Archivum Secretum Vaticani, Secr. Brevium, vol. 595, fol. 338, zob. F. Antolin OCD, Un Breve misional desconocido dirigido a Tomás de Jesus, Teresianum 47, Roma 1996, s. 297.

[2] Paweł V, Cum ex pastoralis oficii z 21 lipca 1608r, Archivum Secretum Vaticani, Secr. Brevium, vol. 595, fol. 347v., zob. F. Antolin OCD, Un Breve misional desconocido dirigido a Tomás de Jesus, Teresianum 47, Roma 1996, s. 297.

[3] Paweł V, Onus pastoralis officii z dnia 22 lipca 1608r,  Bullarium carmelitanum, t. III s. 391.

[4] José de S. Teresa, Reforma, s. . 705

[5] José de S. Teresa, Reforma, s. . 706.

  Cytat za : Etienne de Sainte Marie OCD,  Le fondateur de nos saints déserts, Spiritualité carmélitaine, n. 4, Bruxelles 1939, s. 9.